[Nettime-nl] Bruno Latour: De toekomst van het zorgvuldigheidsgebod.

[Patrice Riemens <patrice@xs4all.nl>]

Op voorstel van president Jacques Chirac heeft het Franse parlement 
onlangs een milieu handvest aangenomen. Dit ging bepaald niet met een 
grote enthoesiasme gepaard van de kant van de gevestigde politici ter 
linker- dan wel ter rechterzijde. In Nederland zou het waarschijnlijk niet 
veel anders zijn, al is hier te lande de Wetenschap (met een 'W') minder 
machtig dan in Frankrijk - maar de Economie (met een 'E'), ook al een vorm 
van (bij)geloof , des te meer (PR).



Bruno Latour,
De toekomst van het zorgvuldigheidsgebod.


Wat vond er plaats op 1 juni 2004 in de Nationale Assemblee?  Kennelijk
niets bijzonders. Immers de Groenen hebben niet aan de stemming
deelgenomen en de socialisten hebben zich onthouden. Rechts heeft
weliswaar gestemd, voor, maar schoorvoetend.

Het ging tenslotte om onbelangrijke detailkwesties: een eenvoudige
grondwetsherziening...

En als dit nou een van die epochmachende gebeurteniseen was geweest,
gebeurtenissen, die zoals Nietzsche schreef, "op tortelduivenvoeten
lopen"?

Kan men zich inderdaad een gewichtiger besluit voorstellen dan een waarbij
een land, zo oud als de onze, bepaalt dat het van toekomst gaat
veranderen? Immers, daar gaat het zorgvuldigheidsgebod over: in plaats van
de stralende toekomst naar welke de vooruitgang, gedreven door de
wetenschap, ons naar toe leide, hebben we nu te maken met een toekomst die
tot voorzichtigheid, tot waakzaamheid, tot nauwlettendheid maant. Niet
langer _de_ vooruitgang van de rede, maar allerlei 'vooruitgangen',
vaarvoor wij 'redenen' moeten geven, door middel van openlijke
bewjsvoeringen en en feiten die altijd ter discussie staan.

Je hoort dat dit wetsvoorstel gewantrouwd moet worden omdat het afkomstig
is uit de koker van een president die niet bepaald bekend staat om zijn
revolutionaire ideeen. Dit gaat voorbij aan het feit dat de geschiedenis
niet van te voren bepaald is. Als dit een 'truuk van de rede' is, betekent
dat dat wij het redeneren overboord kunnen zetten?

Je hoort dat het milieuhandvest dubbelzinnig geformuleerd is. Alsof de
opschriften die de gevel van al onze stadhuizen siert ("Liberte Egalite
Fraternite", vert.) dat niet zou zijn... Had men dan tegen de
mensenrechtenverklaring moeten stemmen omdat zij niet vanaf het begin van
toepassing was op vrouwen en slaven?

Je hoort dat het zorgvuldigheidsgebod straks erop zal neer komen dat men
geen enkel risico meer zal durven aangaan. Wie gelooft er nou dat het
handelen zal ophouden zodra het niet langer de privilege van een klein
aantal zal zijn om, in besloten kring, besluiten te nemen die risico's
inhouden voor grote aantallen mensen die ze in hun plaats zullen moeten
lopen?

Je hoort dat niemand in staat is om precies te omschrijven wat het
zorgvuldigheidsgebod inhoudt. Niets is minder waar: hoe verschillend de
formuleringen ook zijn, het gaat er altijd om om de politieke
besluitvorming te bevrijden van de voogdij die tot nu toe uitgeoefend werd
door de pretenties van de Wetenschap, zij het de beta- de sociale dan wel
de managementswetenschappen. "Het ontbreken van zekerheden, rekening
houdend met de huidige stand van de wetenschappelijke of technische
kennis, mag niet leiden tot het uitstellen van gepaste en effectieve
maatrgelen" - Franse Rurale Wetboek, art L 110)

Voor de 1e juni (moeten we het misschien hebben over het "ancien regime"  
?) had men slechts een keuze: oftewel de wetenschap wist het en dan moest
de politieke besluitvorming maar volgen zonder bijzondere
voorzorgsmaatregelen; of de wetenschap wist het nog niet zeker genoeg, en
de politieke besluitvorming moest maar pas op de plaats maken tot dat de
experts er uitkwamen.

Door het zorgvuldigheidsgebod in de grondwet te verankeren, bewijst men de
wetenschap dezelfde dienst als de laiciteit ooit de religie bewees.  
(scheiding van kerk en staat in Frankrijk 1902, vert.)

De politiek was tot nu toe in de mindere positie, altijd op de sleeptouw
van de wetenschap: zij emancipeert eindelijk. De wetenschap werd
geperveteerd tot een oneigenlijke rol van expertise; zij kan nu terugkeren
naar de ware onderzoekstaak die zij nooit had mogen verlaten.

Dat de Groenen het belang van zo'n gebeurtenis niet vermogen te bevatten
is begrijpelijk - zij het diep droevig - omdat zij denken dat de
emancipatie slechts in een en enkele richting voortgezet kan worden, en
dit ten koste van nieuwere mogelijke richtingen: die van de betrokkenheid.  
En nu zij hun handen afgetrokken hebben van de politieke ecologie,
proberen ze in de zeden en gewoontes ("le moeurs" - 'normen en waarden'?,
vert.) hetzelfde liberalisme te propageren die zij in de economie
voorgeven te verafschuwen.

Dat de socialisten zich van stemming onthouden, is eveneens begrijpeleijk
aangezien zij nog steeds gebukt gaan onder de pijnlijke herrinnering aan
een historische en economische wetenschap die het politiek handwerk
eigenlijk overbodig had gemaakt. Op dezelfde manier als de postmodernisten
de dromen van de modernen delen, maar dan zonder de hoop die ermee gepaard
ging, zo volharden socialisten in hun geloof in utopieen waarvan zij maar
hopen dat ze niet tot stand zullen komen. Niet echt een houding waar je de
energie uit kan putten om over de toekomst na te denken.

Dat de extreem of meer gematigde varianten van rechts grote tegenzin aan
de dag leggen is evenmin verwonderlijk: immers zij worden uitgenodigd om
van toekomst te veranderen. Als goede conservatieven willen ze op de oude
voet doorgaan en doen alsof er niets aan de hand is. Waar moet het heen
als je voortaan rekening moet gaan houden met van alles en nog wat bij het
opzetten van een bedrijf, het maken van een produkt, of het ontwerpen van
een stad of van een auto, overwegingen die men tot nu toe zorgeloos
'externaliseerde'. Zoals de Duitse socioloog Ulrich Beck stelt, is het
gemeenschappelijk maken van de 'kosten' - in de ruimste zin des woords-
hun een nog groter gruwel dan het collectiviseren van de baten.

En dat tenslotte ook de politici als de dooie zijn voor deze hervonnen
vrijheid, is allerbegrijpelijkst.

Maar voor de echte verrassing zorgt de houding van de wetenschappers: in
plaats van met z'n allen het handvest te verdedigen zien zij erin een
dwangbuis dat hun onderzoek gaat inperken. Net als de Kerk ten tijde van
de separatie lijken ze niet te (willen) inzien hoezeer het
zorgvuldigheidsgebod voor hun gemaakt is. Zonder die petitie van een
500-tal onderzoekers had men zelfs kunnen geloven dat de 'front van de
nee-zeggers' op hun unanieme steun kon rekenen.

Net zoals de 'intermittents du spectacle' (werkenemers in tijdelijke
dienst bij culturele producties, een beroepsgroep waar erg veel over te
doen is in Frankrijk, vert.), lijkt het erop dat de vaste bezetters van de
akademische gespreide bedjes nogal wat moeiete hebben om het pact dat hen
aan het publiek bindt te vernieuwen. Dezelfde onderzoekers die zich ervoor
zouden schamen om apparatuur ouder dan vijf jaar te gebruiken of te
citeren uit artikelen ouder dan twee jaar, vinden het normaal om zich in
de wereld te positioneren met een filosofie die op z'n best dateert van de
bijeenkomst met Chevenement in 1982, om niet te zeggen van de tijd van het
Populaire Front (1936, vert.) zo niet van de eeuw van Voltaire...

Het onderschrijven van de wetenschap is niet een staatsplicht dat buiten
elke discussie staat. De technische democratie begint nu pas te ontstaan.  
Welnu de toekomst is niet meer wat het geweest is. (in het Frans: "le
futur n'a pas d'avenir" - de toekomst heeft er geen)  De toekomst, dat was
een bepaalde verhouding met het verleden - waarmee gebroken diende te
worden; dat had iets met handelen van doen - zonder voorzorsmaatregelen/
voorbehoud; en het ging hand in hand met de wetenschap - een soort hoorn
des overvloeds bestaande uit vaststaande feiten waaruit het volk de meest
appetijtelijke gerechten mocht kiezen.

De toekomst van nu ziet er heel anders uit: gisteren was ge
(plaats)bepaald, morgen zult ge dat nog meer zijn; gisteren moest men met
een aantal mensen rekening houden, morgen met nog veel meer. De theorie
van het handelen wijzigt ook in grote mate: voorbij is de moderniserende
zorgeloosheid, nu wordt de hele maatschappij onder druk gezet om na te
denken over de voorwaarden van collectieve overleving.

Wetenschappelijke onderzoekers staan ook niet langer op zichzelf:  
onderzoek is het gemeenschappelijk goed geworden. Elke (staats)burger, of
het nu gaat om eten, gezondheid, mobiliteit, communicatie, doet actief mee
aan wetenschappelijke politiek, en participeert, al dan niet vrijwillig,
aan onderzoeksprojekten.

Het is best mogelijk, en ik ben mij ervan bewust, dat het
zorgvuldigheidsgebod, eenmaal in de grondwet opgenomen, in dezefde slaap
gaat dommellen als de vrijheid en de broederschap. Dat zal afhangen van
wat rechters en sociale bewegingen zullen doen. Maar het is onvoorstelbaar
dat degenen die pretenderen dat zij van de Verlichting af stammen en de
Republiek gaan herstichten nalaten om het revolutionnair karakter ervan te
onderkennen en het zorgvuldig in overweging nemen.

Voor het eerst in zijn geschiedenis voelt de meest rationele en de meest
modernistisch onder de naties aan dat er iets veranderd moet worden aan de
definitie van de tijd die voorbij gaat. Het zorgvuldigheidsgebod behelst
de toekomst van Europa en het vernieuwen van de moderniteit. Nu is de
verschuiving welhaast verwaarloosbaar, maar hoe miniem was de zet aan het
stuurwiel geweest die de Titanic veilig langs de iceberg had kunnen
loodsen?


Bruno Latour is hoogleraar in de sociologie aan de Ecole nationale des 
Mines te Parijs, Centrum voor de sociologie van de innovatie.

-----------
Origineel is een artikel verschenen in het Franse dagblad "Le Monde", 
ergens begin juni, en gepost op de Multitudes lijst op 13 juni 2004

vertaald door Patrice Riemens 

______________________________________________________
* Verspreid via nettime-nl. Commercieel gebruik niet
* toegestaan zonder toestemming. <nettime-nl> is een
* open en ongemodereerde mailinglist over net-kritiek.
* Meer info, archief & anderstalige edities:
* http://www.nettime.org/.
* Contact: Menno Grootveld (rabotnik@xs4all.nl).