nettime-nl: Wim Nijenhuis: de informatiemassa

[geert@xs4all.nl]

oorspronkelijk verschenen in Forum, Massa/Mass, Jaargang 38 # 4 / Volume
38 # 4, Augustus 1977, Driemaandelijks Tijdshrift van het Genootschap
Architectura et Amicitia
Redactie/editorial staff: Winy Maas, Roelof Mulder, Wim Nijenhuis
Lars Spuybroek, Jurjen Zeinstra
-----

De werkelijkheid, die vroeger bestond uit massa en energie, recentelijk
uitgebreid met informatie, bestaat nu uit informatie-energie, die van het
menselijke lichaam de laatste massa zal maken.

De informatiemassa
Door Wim Nijenhuis

In zijn Dialoog over de wonderen bericht Cesarius von Heisterbach dat een
wolk van demonen het koor van een kerk zo dicht opvult dat daardoor het
gezang van de monniken gestoord wordt. Nauwelijks zijn ze begonnen met de
derde psalm van 'Heer, hoe talrijk zijn mijn vijanden', of de duivels
vliegen van de ene kant van het koor naar de andere kant en mengen zich in
de hechte gemeenschap van de monniken. Deze weten niet wat hun overkomt en
in de verwarring probeert de ene helft de andere te overstemmen. Als er
zoveel duivels kunnen zijn op een plek, vraagt Cesarius zich af, hoeveel
moeten er dan wel niet op de wereld zijn? 
	In de middeleeuwen schatte men, dat deze zwermen uit onnoemelijke
aantallen bestonden, die varieerden van 44635569 tot elf biljoen. Hoewel
Cesarius spreekt van verwarring, kan het hardere zingen ook opgevat worden
als het effect van een versterking, of een opvoering. De duivelswolk bezit
dan het vermogen energie over te dragen en de monniken te prikkelen, ja
zelfs te overprikkelen. Hoewel Canetti (Massa en Macht) de duivelswolk
noemt als voorbeeld van een onzichtbare massa, levert zij tegelijkertijd
een metafoor voor het type massa dat bepalend is voor onze
informatiemaat-schappij, nl. de wolkmassa. 

De antropologie vat de massa op als een complexe, samen-gestelde culturele
en biologische entiteit, die een eigen wetmatigheid kent. Massa ontstaat
waar het individualiserende onderscheid naar status en het bewaren van
een gepaste afstand tussen de mensen wegvallen. In de vlucht, de paniek,
de oproer, het stadion, de openlucht manifestatie en de
gebedsbijeenkomsten ontstaan dichtheden die streven naar intensi-vering,
naar groei, naar gelijkwaardigheid van de samenstellende delen en die
een soort rich-ting bezitten. De massa is, voor zolang zij bestaat, een
groot collectief wezen, cohesief en dicht, waarvan een aantrek-kingskracht
uitgaat. De sociale politiek, de stede-bouw en de architec-tuur van de
twintigste eeuw hebben het tot hun opgave gemaakt om dit type massa te
reguleren en te ont-doen van zijn destructieve potenties.

Onder invloed van de statistiek, de reclame, de marketing, de media en de
telecommunicatie ondergaat de massa echter een mutatie en neemt ze de vorm
aan van een technologisch ge�nformeerde epidemische wolk. Wolk, omdat de
dicht-heid niet meer contigu, maar connectief is. Onafhankelijk van de
afstand wordt een onscheidbare kluwen van werkelijkheden en tekens
doortrokken door krachten en energie�n, die haar verschijningsvorm bepalen
en veranderen. Typisch voor de massa met een communicatieve, of
connectieve intensiteit is dat zij gerimpeld wordt door plotseling
optredende golfvormen en turbulenties, zoals de rage, die haar epidemische
trekken verlenen.

Dit fenomeen kan begrepen worden vanuit de mutaties van de statistiek.
Rond 1800 wordt deze ontwikkeld vanuit de epidemiologie van de 17e en de
18e eeuw en omgesmeed tot een rationeel instrument voor de politiek van de
moderne welzijnsstaat. De belofte van de statistiek was de verheffing van
de gemeenschap uit de negatieve levenscondities van de natuur, waarvan
ziekte en dood de meest pregnante uitingen waren. In ruimere zin is de
opzet van de statistiek het genereren en concentreren van informatie
omtrent de toestand van het territorium en haar bevolking bij een
bestuurlijk centrum en het signaleren van veranderingen die zich daarin
voor-doen. Het ruimtelijke gebaar van de statistische informatieverwerving
is een pulserende. Vanuit een centrum trekken waarnemers en cartografen
het veld in, om vervolgens de verzamelde gegevens aan dit centrum ter
beschikking te stellen. Daar worden ze verwerkt tot een overzichtelijk
geheel. Het probleem van deze informatie is altijd haar leesbaar-heid
geweest. 
	In de statistiek verschijnt de klassieke veelheid van dingen en
mensen, inclusief hun gedragingen, opinies en wensen als een beschikbare
en ge�nificeerde massa, als een stoffelijk-biologische inhoud, die
dankzij de politiek-meetkundig gefixeerde grenzen van het territorium de
natievorm aanneemt. In die zin is de bevolking het kind van de
sta-tistiek. 

Het beeld van de ruimte dat correspondeert met de statis-tiek is de atlas
gevuld met getallen en grafieken. Deze voorstelling van de ruimte
verschilt in zoverre van het model van de feodale, of absolutistische
ruimte, dat met name het 'licht' een andere rol heeft gekregen. De feodale
ruimte wordt niet gevormd door statistische en cartografische informatie,
maar door uitstralingen vanuit een centrum. In dit centrum straalt de
barokke monarch als een theatrale zichtbaarheid. Het 'licht' van de
statistiek keert dit mechanisme om tot een 'waarnemingslicht', dat niet de
vorst, maar juist de omgevende sociaal-ruimtelijke uitgestrektheid
zichtbaar maakt. 
	
De statistiek is instrumenteel omdat zij informatie ter beschikking
stelt waarop bestuurlij-ke handelingen kunnen worden gebaseerd. Het
statistische beeld van de ruimte heeft bijgedragen tot de vergroting
van het handelingsvermogen van de staat en haar organen. Maar het ter
beschik-king komen van een beeld van het territorium en haar levende
inhoud is niet alleen dienst-baar aan de staat, maar aan ieder die er zijn
hand op weet te leggen en die er wat mee aan kan vangen, zoals bedrijven,
naamloze vennootschappen, verkoopinstellingen, politie en de
stede-bouw. 
	De statistiek is echter ook energetisch inzoverre ze verleidt tot
al dan niet bestuurlijke inzetten, waarvan men zonder haar niet had kunnen
dromen.  Als koppel van instru-ment en energie veroorzaakt de statistische
informatie vanaf het moment dat ze wordt gepubliceerd een circulair
proces. Er gaan handelingen ontstaan, die hun oorzaak vinden in de
mogelijkheden die geboden worden door de statistische informatie, maar die
op hun beurt ook weer statistische gegevens produceren. Het beeld van de
ruimte dat voortkomt uit dit interactieve proces van informatie en
handeling stelt geen objectieve werkelijkheid meer voor die zich
onbewogen laat meten. De statistische werkelijkheid wordt een tijdelijke
toestand, die verandert onder invloed van zijn eigen beeld: het beeld van
de ruimte wordt een momentopname van een proces.

Net als de statistiek betrekken de reclame en de marketing zich op de
grote aantallen maar in tegenstelling daarmee hebben zij hun uitgangspunt
expliciet in het verleidings-aspect van de voorstelling. In zijn Syllabus
of certain Topics of Logic (1903) onderscheidt Charles S. Peirce de
energetische interpretatie van het teken, die gelegen is in de
gedragsrespons. Dit impliceert voor bijvoorbeeld de reclameboodschap, dat
haar zin niet is gelegen in een decodering, die gericht is op begrip en
kennis, maar in het energetische antwoord: kopen!

De reclame produceert massa omdat zij in haar veronderstelde werking het
individualiserende onderscheid tussen de mensen en hun onderlinge
distantie opheft: de consument wordt niet aangesproken op zijn individuele
vermogen tot interpretatie, maar op de verdwijning daarvan in de reflex. 
De reclamemassa is niet onderworpen aan de regel van de fysieke nabijheid. 
Ruimtelijke contigu�teit is geen voorwaarde. De reclamemassa is geen
verzame-ling die gebonden is aan een territoir. Ze is een grootheid die
haar samenhang vindt in het gedrag. Ze wordt bepaald door de intensiteit
en de duur van de connec-tie en ze is gegroepeerd rond de interfaces aan
de periferie van een netwerk, of een teken-universum, dat be�nvloedt. Of
het nu gaat om reclame, of om informatie, van belang is hier, dat de
dichtheid niet meer opgevat kan worden in termen van de verklei-ning van
de afstand tussen de samenstellende individuen, het omgekeerde is eerder
het geval.  Massa is nu veeleer een communicatieve dichtheid, een soort
interconnectieve knoop. Voor een beter begrip daarvan is het noodzakelijk
de sociologie te verlaten en aandacht te schenken aan het menselijke
lichaam in relatie tot de informatietechnologie. 

De natuurwetenschappen defini�ren massa als de hoeveelheid stof die een
lichaam bevat �n als de weerstand die een lichaam heeft tegen een
verandering van zijn bewegingstoestand. De laatste noemt men
traagheidsmassa. Ieder lichaam bezit daarnaast ook een zware massa, die met
de traag-heidsmassa samen-hangt. De zware massa laat zich verklaren vanuit
de gravitatie. De massa van een lichaam hangt af van zijn snelheid
over-eenkomstig de formule: m= mo 
			                                 _________
			                                 � 1-(v/c2) 	

m is de massa van het relatief naar de waarnemer toe bewegende, mo is de
rustende M, v de relatieve snelheid en c de lichtsnelheid. De hier
gereproduceerde formule geeft de algemene valwet weer.

In sociologische zin is massa een zich verdichtende groep van mensen, die
op elkaar gaan lijken. In natuurkundige zin is de massa een dichtheid,
omdat de individuen naar elkaar toe vallen. In beide gevallen werkt de
cohesie als een gravitationele aantrekkingskracht, net zoals de
natuurkunde postuleert, dat er tussen de twee massa's m1 en m2 een
aan-trekking bestaat, die des te groter is naar-mate de afstand kleiner
is. Ook van de sociale massa gaat een aantrekkingskracht uit, soms tot op
consi-derabele afstand, zoals Canetti heeft aange-toond. 

De graviteit maakt inzichtelijk, dat er een logisch ver-band is tussen
massa en energie. Energie in de zin van het Griekse energeia,
werkzaamheid.  Aristo-teles noemt energie al dat wat een kracht in zich
heeft en wat een werking ont-vouwt. In die zin is de koopdaad van de
consu-ment het effect van de energie van de reclame-boodschap en is de
aanpas-sing van de media aan het statis-tisch gemid-delde van het
kijkcijferonderzoek het gevolg van de gravi-teit van de mediamassa.  In de
fysica, van Galile� tot aan het midden van de 19e eeuw, is daarnaast het
natuurkundige energiebegrip ontstaan. Energie is dan het vermogen om
onder bepaalde omstandigheden: beweging te veroorzaken, te versnellen,
te remmen, van richting te veranderen, of het is dat wat uit beweging
voortkomt. Nu gelden er binnen de natuurkunde met betrekking tot energie
en massa twee wetten: de eerste is de wet van het behoud van energie. 
Vormen van energie laten zich in elkaar omzetten, maar hun som blijft
gelijk. Later wordt deze wet verbreed tot die van de energie-massa. Massa
kan worden omgezet in energie en omgekeerd. 

Informeren betekent letterlijk: vormgeven. Het informele is het
voorvormelijke dat een energie overdraagt aan een substantie, d.w.z. dat
een substantie informeert en zo tot vorm brengt: D.N.A.  De cybernetica
heeft niet zozeer deze definitie opgepakt, maar is uitgegaan van het
begrip 'mededeling', dat ze verruimd heeft tot: fysieke prikkel, inzoverre
deze een psychische reactie teweegbrengt.  Dankzij de mathematische
bewerking wordt de informatie een meetbare grootheid. De meeteenheid heet:
bit. Een bit is de hoeveelheid informatie die nodig is om de onzekerheid
omtrent een bepaald feit te reduceren. BV.  is een bepaalde persoon in het
auditorium aanwezig, ja, of nee? In alge-meen mathematische termen gesteld
is de definitie van een quantum informatie: de logaritmische maat voor de
onwaarschijnlijkheid dat een gebeurte-nis plaats zal vinden. 

Als we nu de statistiek in heroverweging nemen, dan blijkt er zoiets te
bestaan als statistische massa, d.w.z. een hoeveelheid abstracte stof,
gevat in een vorm. Dit geheel reduceert de onzekerheid omtrent de toestand
van een gegeven situatie, omdat ze een psychische prikkel verschaft aan
een mogelijkerwijs handelende persoon. In de statistiek vallen dan massa
en informatie samen en vormen de informatiemassa.  Maar statistiek is
geen getallenlichaam dat onderworpen wordt aan een esthetische
contemplatie. Individuen en groepen stemmen er hun handelen op af en laten
er hun dromen en projecties door leiden. Op de beurzen en in financi�le
centra wordt al het handelen geregeerd door turbulenties, die optreden
binnen een stroom van statistische informatie. Daaruit kunnen we
concluderen dat informatie energie is geworden. 
	Als deze informatie elektronisch wordt overgedragen in real- time,
als het nu de overhand heeft gekregen over het hier, als de tijd het
primaat heeft over de ruimte, dan fuseert de informa-tie-energie met de
elektronische ener-gie. De infor-matiemassa transfor-meert in energie en
de elektro-nische energie transformeert in informatiemassa. Deze
omzettingen bewegen zich in het bereik van de uitgebreide wet van de
thermody-namica, die stelt dat massa energie kan worden en omge-keerd.
Dwars door de tekenkracht heen, zoals Pierce die geanalyseerd heeft,
krijgen we nu de informatie-energie, die gedragen wordt door de energie
van de elektronica.  Dit noodzaakt ons aan de alledaagse vormen van de
potenti�le en de kine-tische energie, de cybernetische energie toe te
voegen. 

Statistische informatie omtrent de toestand van de omgeving dient in
principe de vergroting van het vermogen tot handelen, wat vrijheid wordt
genoemd. Vrijheid is de kracht en de invloed die een handelend mens kan
uitoefenen op zijn omgeving. Het vrije in ruimte en tijd handelende
lichaam is een gecentreerd conglomeraat van massa en energie. Met andere
woorden:  In de vrijheid vat de vrije mens zichzelf op als het centrum van
zijn actie en daarmee als het centrum van zijn energie.  Als de informatie
zich afspeelt in de topologische ruimte van de interconnecties en in de
real-time dan wordt ze niet opgezocht, maar komt ze bij de mensen aan. Het
mense-lijk lichaam wordt de horizon van de informatie. Het is de massa
waar de informatie zich in stort, het is de valplek. De infor-matie zelf
echter is ener-gie, een wolk van ener-gie. De consequentie van de eerste
wet van de thermo-dynamica impliceert nu dat naarmate de informatieenergie
toeneemt de mens meer massa, d.w.z. zuivere aan-trekking wordt. Einde van
dynamische centraliteit van het vrij handelende subject. Opkomst van een
nieuwe centra-liteit van het menselijke lichaam met zijn zintui-gen, dat
omgeven wordt door een informatierealiteit, die zich op hem stort en hem
bestookt met cybernetische ener-gie. Dit betekent niet de geboorte van de
�bermensch, maar van de overprikkelde mens. Als we dit feit confronteren
met de definities die de massa-socio-logen geven van de massa-mens -
iemand voor wie het zelfbe-wust-zijn en het gevoel voor orde verloren zijn
gegaan -, dan wordt het menselijke lichaam in deze zin de laatste massa.
De controle over de omge-ving, de inzet van de statistische informatie,
wordt:  zelfmassificatie onder invloed van de cybernetische energie. 

De plaats van de waarnemer wordt onder meer bepaald door de
perspectivische voorstelling. Deze is verbonden met de graviteit van de
aardse massa. De uitvinding van de horizon ten tijde van de Renaissance
was alleen mogelijk omdat ze tegelijkertijd vastlegde wat boven en onder
is. Onder is waar de dingen naartoe vallen, onder is het vlak van de
aantrekking, onder ligt ook het veld van de menselijke handeling. Boven
ligt het onbereikbare, de hemel. Zolang het maat-schappelijke spel zich
nog afspeelde op de grond en zich betrok op het territorium waren de
geliefde middelen om de ruimte voor te stellen respectievelijk het
perspectief, later het vogelvluchtperspectief, vervolgens de kaart en
tenslotte de luchtfoto. 
	De droom van de vrijheid heeft de duur van de verplaatsing, de
maat van de ruimtelijke uitgestrektheid en uiteindelijk de horizon zelf
opgevat als vormen van weerstand. Deze weerstand van de wereld werd door
de filosofie gedoopt tot werkelijkheid. De aarde, haar massa en haar
graviteit, onze verklinking aan deze graviteit door een perspectivische
waarne-ming die onze blik naar beneden drukt alsof we lijden aan
melancholie, deze gevangenis van de materie wordt een weerstandsvorm,
die over-wonnen moet worden door middel van een sprong in het oneindige.
De blik wordt geheven tot voorbij de horizon, de weg van de vrijheid voert
naar boven. Niet dat het hoge een doel op zich zou zijn, maar als middel
om zich van de wereld los te maken voldoet het ruimschoots, zoals blijkt
uit de literatuur en de kunst van de Re-naissan-ce. (Ficino, Petrarca,
Michelangelo, Da Vinci). 

Met de opruiming van het 'schandaal van de afstand', wat de inzet en het
effect is van alle technische communicatiemiddelen, wordt de
weerstandbiedende en melancholieverwekkende wereld-ruimte tenslotte
opgeruimd. De materie, de materie van de aarde is echter de drager van de
materietijd.  Binnen deze materietijd heeft een combinatie van massa en
energie de geschiedenis gemaakt. Massa en energie defini�ren de handeling
in natuurkundige zin. Materie, materietijd en handeling vormen de
grondsla-gen van het geschiedenismodel van de Annalesschool, van Braudel
en de zijnen, die de geschiedenis van de staten benaderen door uit te gaan
van de handeling in de context van de grond, de geologie, het klimaat en
de lokale tijd.  Wanneer de wereldruimte wordt geofferd, de afstand wordt
ge�limineerd en de informa-tiemassa cybernetische energie in real-time
wordt, dan correspondeert daarmee de implosie van de dimensies van de
wereld. De real-time informatie, die tot ons komt met de snelheid van het
licht en ons opneemt in de lichttijd, in de kosmische tijd van de
lichtsnelheid, laat ons de maat en de massa van de wereld vergeten. In die
zin is de lichttijd een verheffend exorcisme: met de wereld drijven we ook
de melancholie uit. De tijd die daaruit resulteert kunnen we misschien
benoemen als een sferische tijd, die we toe moeten voegen aan de bestaande
twee: de cyclische en de lineaire tijd. In de vrijmaking van, of de
losmaking uit de wereld worden de zichtbare ruimte van het perspec-tief en
de historische materietijd van het hier en nu, kortom, worden de
condi-ties voor de handeling afgelost door de mondiale real-time. Als de
real-time maatgevend is wordt als consequen-tie daarvan de ruimte gekromd
en ingevouwen totdat de horizon, het historische vluchtpunt, de plaats van
de attractie en de utopie, een punt wordt. De lijn wordt een punt, niet
van de vlucht, maar van de val, de plek van de laatste en de definitieve
val, de valplek, die dankzij haar dimensieloosheid omgeven is door een zee
van rust.

Door gebrek aan externe referentie wordt de massa van het eigen lichaam de
as-motor van de referentie. Dit centrum is tegelijkertijd het centrum van
de wereld, onze allerei-genste axis mundi, zij het dan van een kleine
interne wereld. Zij maakt van de mens opgesloten in de proces-baan van de
infor-matie een levende planeet, die gelanceerd is in de leegte van de
kosmische tijd.
 
De oorlog rond de ontsnappingssnelheid is uitgebroken. De satellieten zijn
niet aan te slepen. Hughes Space and Communications, Lockheed Martin
Telecommunications en Space Systems/Loral hebben opdrachten liggen voor
respec-tievelijk 37, 22 en 20 geostationnaire communicatiesatel-lieten van
gemiddeld 180 miljoen gulden per stuk. In de komende tien jaar zal er
ongeveer 280 miljard gulden worden ge�nvesteerd in projecten met klinkende
namen zoals: Galaxy-Spaceway, Astrolink en Cyberstar. Niet alleen de
satellieten gaan de lucht in, maar ook de leden van de in real-time
communicerende en aan de real-time informatie overgeleverde
gemeenschappen. Ze treden toe tot een ruimte die bestaat uit een punt in
de leegte. De begrippen centrum en periferie moeten in verband hiermee
omgewaardeerd worden in termen van tijd. Het nieuwe centrum van de wereld
is de real-time en deze real-time, die bevolkt wordt door planeet-mensen
is de pool die de loka-le materietijd van de geschiedenis uit zijn voegen
trekt. 

Uiteindelijk maakt dit het mogelijk om de stad aan het eind van de
twintigste eeuw te defini�ren. De stad is geen metropool in de zin dat
haar vormen een bijdrage zouden moeten leveren aan een algemene politiek
van regulatie van de bewegingen van de stedelijke massa's, of aan de
comprehensibele geleding van de bouwmassa. Het probleem van de stad is ook
niet het vraagstuk van de identificatie met de ruimtelijke omgeving, de
omvorming van massa tot inwoner e.d.. Heden ten dage wordt de stad in al
haar facetten bepaald door een voortgaand proces van glocalisatie onder
invloed van de omnipool.  De omnipool is het topologische en
interconnectieve domein van de mondiale real-time ge-meenschap, de
'tijd-stad' die samengesteld is uit informatiemassa, cybernetische energie
en planeet-mensen. Gekluisterd aan monitoren, verbonden door satellieten
neemt deze 'gemeenschap' de kenmerken aan van een wolk. Net als de
radio-actieve wolk van Tsjernobil onttrekt ze zich aan nationale
wetgeving, aan territoriale regelgeving, aan defensiesystemen en aan
douanebepalingen. 
 	Zij ziet de lokale, materi�le metropool als een voor chantage vatbaar
reservoir van arbeids-kracht en lokale rijkdommen. Haar strategie is de
destabi-lisering van het lokale. Ze destabiliseert niet met de chook, de
oude paramilitaire inwerking van massa en energie, maar met de financi�le
chook, zoals de Mexicaanse economie in 1994 heeft mogen ervaren, en
algemener: de informatie-choc. Waar de omnipool overdrijft en zich mengt
met de metropool, daar ontregelen de wetten van de lokale gemeenschap, die
vervalt aan de inwerkingen van een radicaal toeval. Dat is het effect van
de nieuwe 'heilige' as van de glocalisatie, die als een wervelwind om zich
heen de stromen van de internationale migratie produceert. 

----------------------------------------------------------------------------
-----------
----------------------------------------------------------------------------
-----------

Moody's Investor Services beheert staatsschulden ten bedrage van 3 triljoen
dollar.

(Saskia Sassen, Loosing Control, (Columbia University Press, New York,
1996) pp. 15)  In het jaar 2000 zal het kapitaal, dat elektronisch
verhandeld wordt in de omnipool het bedrag bereiken van 83 triljoen dollar.
(Sassen, Loosing Control, pp.41.)


--
* Verspreid via nettime-nl. Commercieel gebruik niet toegestaan zonder
* toestemming. <nettime-nl> is een gesloten en gemodereerde mailinglist
* over net-kritiek. Meer info: list@dds.nl met 'info nettime-nl' in de
* tekst v/d email. Archief: http://www.factory.org/nettime-nl. Contact:
* nettime-nl-owner@dds.nl. Int. editie: http://www.desk.nl/~nettime.